Ցեխոտ ճանապարհի վերջում երևում է գյուղական տունը։ Դատարկ ծառերի ու ձյունոտ հողատարածքների մեջ խցկված փոքրիկ մոխրագույնն տունն է, որից ծուխ է բարձրանում վեր։
― Ուրեմն տանը մարդ կա,― ասում է մայրս ու սպասում մինչև ավտոմեքենան կանգնի դարպասների մոտ։
Մոխրագույն տանը տատս նստած է վառարանի կողքի թախտին։ Տատս ծեր է ինչպես տիեզերքը։ Նա տեսնում է մեզ, ուրախանում ու չի ճանաչում ինձ։
― Իսկ դու ո՞վ ես,― հարցնում է ինձ ու մշուշված աչքերով նայում ինձ։ Հետո ճանաչում է ու դանդաղ ասում,― չալտիկ ջան, դու ե՞ս։
Ես հաստատում եմ ու գրկում տատիս։ Նա ծեր է ինչպես տիեզերքը։ Նա գիտի պատմություններ, որոնք ձգվում են մինչև տիեզերքի ստեղծումը։ Թե ինչպես ինքն իր պոչը կծող օձը արարել է շրջաններով պտտվող այս կյանքը, թե ինչպես օձը հետո շարժել է ճակատագրի անիվը, որը սկիզբ է դրել տիեզերքի հետագծին։ Հետո հետագիծը ստեղծել է լայնացող բազմաշերտ կարկատած մի շալ, որով տատս ծածկել է մեջը, որ քամուց չսառի։ Կարկատած շալի վրա հետզհետե գունաթափված պայծառ լաքաներ են հայտնվել, որը տատս մոտեցրել է բերանին ու շնչառությամբ տաքացրել։ Լաքաները սկսել են բոցավառվել ու շալը սկսել է լուսավորվել։ Հետո տատս վառարանը փայտ է գցել, նստել տաքությունից համարյա կարմրած վառարանի մոտ, շալի ծայրը կպել է վառարանին ու կանաչել։
― Չալտիկ ջան, քո մասին էրազ եմ տեսել, որ պետք ա մենակ քեզ պատմեմ,― ասում է տատս, երբ նստում եմ կողքն ու ձեռքերս տաքացնում վառարանով,― կարող ա՞ պեչկը փետ գցեմ, որ չմրսես։
― Չէ, տատ, սենց լավ ա, դու ավելի լավ ա երազդ պատմի։
Գլուխս ավելի եմ մոտեցնում տատիս բերանին։ Տատս տիեզերքի պես հին ձայնով, այն ձայնով, որով արարվել է աշխարհը սկսում է խոսել։ Ես ուշադիր լսում եմ։
«Մեր թվերին հիվանդանոցներ չկային ու մարդիկ իրանց տներըմ էին էրեխա ունենըմ։ Երբ մերս հղի էր ինձնով, գնում ա գոմը, որ կովերին կթի ու մեկ էլ ցավերը բռնում են։ 28 թվի ապրիլն էր, գոմում ցուրտ էր։ Մինչև հերս գնում ա, որ տատմեր կանչի, մերս արդեն ինձ ունեցած ա լինում։ Սենց ճկութի չափ փոքր մի թիքյա էրեխա էի, մերս վախեցավ, որ մեռնելու եմ, բայց չմեռա։ Տատս երբ էկավ տեսավ չափերս, մորս ասավ՝ Շողակաթ, այ Շողակաթ, էրեխեդ մեռնելու ա, ավելի լավ չի՞ արի բարձով ծածկենք դեմքը, ռադ անենք, որ չտանջվի։
Մերս ցավը ստրում, ասեց գնա մարդուս հարցրա, եթե մարդս համաձայնեց՝ ես ոչ մի բան անել չեմ կարա։ Էդ ժամանակներով էրեխեքին տենց շատ էին ռադ անում։ Ոչ մեկ ոչ իմանըմ էր, ոչ էլ։ Դե տանն էին ծնվըմ, տանն էլ թաքուն բարձով խեղդըմ էին, ռադ անըմ։
Տատս, որ գնըմ ա հորս մոտ ու ասըմ ա՝ Սիմոն, այ Սիմոն, էրեխեդ մի թիքյա բան ա ծնվել, սա երգար չի ապրելու, ավելի լավ ա, արի ռադ անենք՝ գնա, հերս կատաղըմ ա ու տատիս վրա ճվըմ։
― Մերա, իմ աղջիկն ա ու ինքը պետք ա ապրի։
Տատս սուս ա մնըմ, իսկ մորս սրտի քարը ընգնըմ ա։»
Տատս շալը քաշում է վեր, ես տեսնում եմ շալի կանաչած եզրը։ Եթե տատիս հոր խոսքերը չլինեին, տիեզերքը այդպես էլ չէր արարվի ու շալի ծայրը վառարանից չէր կանաչի։ Կանաչած եզրից դուրս եկող թարմ համեմի ու սամիթի հոտը երբեք չէր տարածվի շալով մեկ ու լաքաների լույսը չէր կանաչի։ Շալից թարմ կանաչու հոտ չէր գա։
«Տատս հետո շատ փոշմանեց, որ ուզեցել ա ինձ ռադ անի։ Քշերները սուրբ Մարիամին աղոթել ա, որ իրան օգնի ու ների։ Իսկ աստոծի սիրտը մեծ ա։ Մորդ ծնվելու ժամանակ էլ չեն հասցնըմ տատմեր կանչել։ Մարդս խմած էր էդ ժամանակ, ես էլ ամանչըմ էի ձեն հանեմ, ասեմ, որ ցավերըս բռնել են։ Մինչև հասնըմ եմ տեղերիս, որ վրեն պառկեմ, մորդ ծնեմ, մերդ ծնվըմ ա։ Պորտալարը վզին էր փըթաթված ու սաղ ջանը կապըտած էր։ Ես էլ մտածեցի՝ մերդ մեռնելու ա։ Սաղ ուժերս պրծել էին, ընգնում եմ տեղերիս վրա, նոր ծնված մերդ կողքս։
Տատս պատահական մտնըմ ա սենյակ ու ախ քաշըմ։ Տենըմ ա թոռը ընգած ա գետնի վրա, ջանը կապտած, առանց շունչ ու համարյա մեռած։ Տատս մորդ վերցնում ա ձեռների մեջ, պեչկի մոտիկ ա բերում կապըտած ջանը ու դանդաղ, պըտտելով տաքացնըմ։ Հենց տենում ա ջանը կարմրըմ ա ու շունչը հետ ա գալիս, բարուր ա անըմ ու ծնկի գալիս․
― Սուրբ Մարիամ, ջանիդ ղուրբան, ապրես, որ թողեցիր, որ մեղքերս ներվեն, որ թոռիս տեղը ծոռանս կյանքը փրկեցի։»
Վառարանի տաքությունը լցնում է սենյակը։ Ամբողջ մարմինս սկսում է տաքանալ։ Տատս շարունակում է։
«Երբ որ դու ծնվեցիր, չալտիկ ջան, 28 թվի պես ցուրտ էր ու սառը, քարուքանդ էր էղե էն աշխարհը, որտեղ սաղ լավ էին ապրըմ։
Քո քաշը տեղն էր, բայց չէիր ուզում շնչես, ոնց որ չուզեիր աշխարհ գայիր, չէիր գոռըմ, ծիծ չէիր ուտըմ, շունչ չկար մեջըդ։ Էրկու օր որ տենց մնացիր, բժիշկները ասեցին, որ մեռնելու ես, որ հույս չկա։ Բայց ես գիտեի, թե ինչ պետք ա անել։ Շալս փեչի մոտ տաքացրեցի, մի ուրիշ բրդի շալի մեջ փըթաթեցի ու բերեցի քեզ բարուր արեցի դրանով։ Որ բարուր արեցի, բարըրըմը սկսեցիր շարժվել, կանաչ շալը, սամիթի ու համեմի հոտը, լաքաների գույնը քեզ շունչ տվեցին։»
Նայում եմ տատիս ու նրա կանաչած շալին։ Կարկատած շալը բազմաշերտ է ու ամբողջ տիեզերքն է։ Տատս տիեզերքը վրան գցած է ու տիեզերքի հիշողությունն իր մեջ է։
«Էրեգվա երազմըս հաց էիր ուտըմ բոլորի հետ։ Ամենքին մի կտոր հաց էր հասնըմ դու քո հացը ուտըմ էիր ախորժակով։ Ուտելուց հետո էլի ուզեցիր, ես էլ իմ մոտի կտորը քեզ տվեցի։ Մյուս թոռներըս որ տեսան, ասին՝ տատ, բա իրան ինչի՞ ես տալիս։ Ես էլ ասեցի՝ ինքը թոռներից ամենասովածն ա ու ամենափոքրը, պետք ա իմ փայը իրան տամ, որ կշտանա։ Դրա մեջ բան չկա չալտիկներ ջան։
Որ քնից վերկացա, տեսա, որ շալիս վրա հացի փշրունքներ են սաղ, հիշեցի, որ մերըս ասըմ էր, որ էրազըմը հացը ղսմաթ ա նշանակըմ։ Ես իմ ղսմաթը քեզ եմ տվել, թոռ ջան։»
Տատս շալը հանում է ու դանդաղ փաթաթում ձեռքիս վրա։ Տիեզերքի ամբողջ տարածությունը հպվում է մաշկիս։ Ես զգում եմ տիեզերքի լայնացումը, որ թափանցում է հոգուս մեջ։
Տատիս մշուշոտ աչքերը պսպղում են։